Forum Makina

Birçok alanda kullanıma uygun olması sebebiyle sayıları gittikçe artan araç üstü vinçlere otoyollarda, mahalle aralarında sıkça rastlıyoruz. Özellikle zamanın değerinin arttığı ülkemizde teknolojinin getirdiği avantajlar sayesinde kaza riski minimuma indirgenmeye çalışılsa da önemsenmeyen ihmaller yüzünden şahit olduğumuz veya yazılı-görsel basından takip ettiğimiz yaralanma ve ölümle sonuçlanan kazalar da olmuyor değil. Çeşitli çalışma koşullarına uygun olarak üretilen bu araçlarda en büyük tehlikeler ise, işe uygun araç ve kaldırma ekipmanlarının seçilmemesi.

Şantiyelerdeki altyapı ve üstyapı faaliyetleri, yükleme-boşaltma, kaldırma-taşıma ve otomobil kurtarma işlerinde kullanılan araç üstü vinçler, seri hareket etmeleri sayesinde tercih ediliyor. Böylece verimlilikte artış sağlanırken; zaman kaybı, işletme giderleri gibi konularda azalma görülüyor.

Başlı başına bilgi ve tecrübe gerektiren bir konu olan kaldırma işlemlerinde dikkat edilecek en büyük husus, işe uygun makineleri seçmek. Özellikle çalışılacak ortamın fiziki koşulları, kaldırılacak yükün ağırlığı, vinçlerin maksimum kaldırma momenti, maksimum dönüş açısı, maksimum çalışma açısı, uzanma mesafesi gibi ana özellikleri hakkında bilgi sahibi olmak da güvenlik açısından olmazsa olmaz kavramlardır. 

Kazalarda 4 ana sebep

Araç üstü vinçlerde meydana gelen kazaların sebeplerini 4 başlıkta toplayabiliriz: Kullanıcı hataları, yönetimsel hatalar, imalat-montaj-bakım hataları ve dış etkenler. Şimdi bunları biraz inceleyelim.

1. Kullanıcı hataları: Kaza riski fazla olan bu tür makineler, yüke uygun olarak tercih edildikten sonraki aşamada en büyük görev operatörlere düşüyor. Operatörlerin bilgi ve deneyim yetersizliği, çalışacağı alanın güvenliği sağlanmadan işe başlaması, yük ve mesafe cetvelindeki değerlere uygun çalışmaması, makinede bir yük asılı olduğunda makinenin başından ayrılması, makinenin enerji hatlarıyla teması gibi etkenler kazayı beraberinde getiriyor.

2. Yönetimsel hatalar: Firmalar, iş sağlığı ve güvenliği konusunu ekstra bir külfet olarak gördüğü takdirde kazalar “geliyorum” diyor. Ayrıca makineler için “self declaration” denilen düşük riskli ürünlerde ürünün ilgili işe uygun olup olmadığını tespit eden CE belgelendirmesi almak gerekiyor.

3. İmalat-montaj-bakım hataları: Makinelerin teknik yönden çalışma şartlarına uygun olmaması, makinedeki güvenlik muhafazalarının ve uyarıların yetersiz olması, dayama ayaklarının uygun kullanılmaması, periyodik kontrollerin deneyimsiz kişilerce yapılması veya hiç yapılmaması, montaj esnasında baştan savma davranılması ve deyim yerindeyse merdiven altı imalatları gibi hususlar kazalara davetiye çıkarıyor. Araç üstü vinçlerin periyodik kontrolleri TS 10116 Standartları’na uygun olarak yapılması şart koşuluyor. Kontrollerde yapılacak olan statik deneyde deney yükü, beyan edilen yükün en az 1,25 katı, dinamik deneyde ise en az 1,1 katı olması gerekiyor.

4. Dış etkenler: Çalışılan ortamın fiziki koşullarını yeterince test etmemek, ortamda gereğinden fazla insan veya araç bulundurmak, makine kurulumunda ergonomiye önem vermemek iş kazalarının önemli sebepleri arasında yer alıyor.

Avrupa İş Sağlığı ve Güvenliği Ajansı’nın (EU-OSHA) kaza raporları da incelediğimiz bu 4 maddeyi doğrular nitelikte. Raporlarda; bom veya makinelerin enerji hatlarıyla teması, kaldırma mekanizmasının altında durma, makinenin devrilmesi, yükün düşmesi, gerekli olan periyodik kontrollerin yapılmaması, bomun çökmesi, karşı ağırlığın sisteme zarar vermesi, dayama ayaklarının uygun kullanılmaması gibi etkenler karşımıza çıkıyor. 

Araç üstü vinç güvenlik önlemleri

Yukarıda sıraladığımız kaza sebeplerine Türkiye’nin her caddesinde, mahallesinde rastlayabiliyoruz. Buna bağlı olarak araç üstü vinç güvenlik önlemlerini kısaca bir inceleyecek olursak; imal, konstrüksiyon ve montajda alınacak tedbirler, kullanım sırasında alınacak tedbirler, bakım ve onarımda alınacak tedbirler olarak 3 grupta toplayabiliriz.

İmal, konstrüksiyon ve montajda alınacak tedbirler:

- Vinç üzerine görülebilir bir şekilde maksimum kaldırma kapasitesi yazılmalı, makine üzerinde maksimum yükten fazlası kaldırıldığında ise durumu bildiren sesli ve ışıklı ikaz sistemleri bulundurulmalıdır.

- Vincin çalışma sahası işaretlenmeli, vincin geçiş yollarına malzeme bırakılmamalıdır.

- Yükün kaldırılacağı alanda kancanın geriye kaçabileceği, yükün sallanma periyodu dışına çıkabileceği alanlar bulunmalıdır.

- Denge ayaklarının bastığı zeminin sağlam olduğundan emin olunmalı, zemin sağlam değilse basma yüzeyini arttırıcı tablalar kullanılmalıdır.

- Vinç yer değiştirirken veya kaldırma işlemi gerçekleştirilirken sesli ve ışıklı uyarı yapılmalıdır.

- Makinelerin en önemli komponentlerini oluşturan halat, tambur ve kanca gibi ekipmanlar daha önceden test edilmiş olmalıdır.

- İmalatçı firmaların, vincin emniyetli çalışmasını sağlayacak bakım, işletme kılavuzu, kullanılan komponentlerin marka ve miktarlarını gösteren malzeme listelerini müşteriye vermelidir.

- Üreticinin yazılı izni olmadan vincin kapasitesini arttırıcı modifikasyonlar yapılmamalı, araç üstü vinçlere sepet takılarak platform haline getirilmemelidir.

Kullanım sırasında alınacak tedbirler:

- Enerji hatları yakınında yapılan çalışmalarda hat ile vinç arasında uygun güvenlik mesafesi bulunmalıdır. Hat ile vinç arasındaki güvenlik mesafesi, hattaki enerjinin boyutuna göre değişmektedir.

- Yüklerin kaldırılmaları, indirilmeleri veya taşınmaları, yetiştirilmiş manevracılar (işaretçiler) tarafından verilecek el-kol işaretlerine göre yapılmalıdır. Birden çok manevracının görev aldığı durumlarda vinç operatörü, yalnız birinden işaret almalı, her dur işaretine uymalı, vinçte bir yük asılı olduğu sürece makinenin başından ayrılmamalı, yükle beraber insan kaldırıp taşımamalıdır.

- Kaldırılan yükler, çalışan insanların üzerinden geçirilmemeli, yükün güvenli bir şekilde iletilmesi için yük, mümkün olduğu kadar yavaş taşınmalıdır.

- Yükler askıda bırakılmamalı, yerde sürüklenerek hareket ettirilmemelidir. Yükler mutlaka dik olarak kaldırılmalı, eğik olarak kaldırılmasının zorunlu olduğu durumlarda ise manevralar sorumlu bir elemanın gözetiminde yapılmalı, yük salınımlarına ve yükün tehlikeli durumuna karşı önlemler alınmalıdır.

- Vincin çalışma esnasında sesli ve ışıklı ikazları çalışır halde bulundurulmalı, gece çalışmalarında tepe lambası ve yeterli çevre ışıklandırması olmalıdır.

Bakım ve onarımda alınacak tedbirler:

- Herhangi bir onarım başlanmadan önce bütün kumanda sistemi stop durumuna getirilmelidir.

- Vinç üzerinde yapılan bütün bakım, onarım ve tadilatlar bakım defterine kaydedilmeli, her türlü tamir, tadilat ve bakımlar için bir sicil kartı tutulmalı, vinç üzerindeki uygun bölümlere onarım ve bakım yapıldığına ilişkin uyarı levhaları konulmalıdır.

- Vinç hareket etmeden önce bakım ve onarımda kullanılan bütün araç, gereç ve malzemeler kaldırılmış olmalıdır.

Kaldırma ekipmanlarında güvenlik

Araç üstü vinçlerin kaldırma-indirme ekipmanlarında alınacak tedbirler de ayrı bir güvenlik konusudur. İncelememize ilk olarak halatların kullanımında dikkat edilmesi gereken hususlarla başlayalım.

Halatlarda güvenlik

Yük kaldırma kabiliyetleri ve ömürleri daha az olan ip halatlar, yükün kolay bağlanabilme ve çözülebilme özelliğini sağlamaları bakımından avantajlıdır. Tel halatlar ise daha çok endüstride tercih edilmektedir. Halatların kullanılmasında dikkat edilecek hususları şöyle sıralayabiliriz:

- Halatlar işe ve yüke uygun olmalı, her kullanımdan önce mutlaka kontrol edilmelidir.

- Islak ve gergin bekletilmemeli, demir askılara asılmamalı, asit ve aşındırıcılardan korunmalıdır.

- Kullanılan halatların çaplarının, vincin kapasite cetvelindeki maksimum ağırlığı kaldırabilecek ölçülerde olup olmadığı kontrol edilmelidir.

- Keskin kenarlı yük köşelerinde özel tedbirler alınmalı, halatların tambur üzerine düzgün sarılması sağlanmalı, halat eklemeleri uygun bir şekilde yapılmalıdır.

- Tel halatlar, belirli periyotlarla uygun yağ ile yağlanmalı, kaynak alev ve ısılarına maruz bırakılmamalıdır.

- Halatlarda güvenlik katsayısı en az 5 olmalıdır.

- Gözle görülebilen kopmuş tel sayısı belli bir değere ulaştığında veya kordonlardan birinin kopması halinde halat kullanılmamalıdır.

- Halatların vardiya değişimlerinde aylık ve yıllık periyotlarla kontrolleri yapılmalıdır. Aylık yapılan kontrollerde; halatların dönme dayanımlarına, flanş noktaları, çaprazlama noktaları ve tamburlardaki tekrarlayan toplama noktalarında bulunan halatlara, uç noktada bulunan halatlara dikkat edilmelidir. Yıllık kontrollerde ise; ters bükülmüş halatlara, kasnakların üzerinden geçen halatlara dikkat edilmelidir. Halatın nominal çapının yüzde 5’inden daha fazla olan oranda azalma söz konusu olduğu takdirde halat kullanılmamalıdır.

Tamburlarda güvenlik

Halatın sarılıp boşalmasıyla yükü harekete geçiren ve elektrik motoru ya da dizel makine gücü ile döndürülen tamburda, halatın düzgün sarılmasını sağlamak yük kaldırma işlemlerinde önemli bir husustur. Yivsiz ve yivli olmak üzere 2 çeşit halat tamburu bulunmaktadır. Tamburlar; kır döküm, çelik döküm veya kaynaklı olarak çelik saclardan imal edilirler. Tamburlarda alınan güvenlik önlemlerini sıralayalım:

- Halat fırlamalarını önlemek için tamburların yanları flanşlı olmalı, flanş genişliği, sarılan halat çapının 2,5 katı olmalıdır.

- Tambur yivleri ile kullanılan halat çapı birbirine orantılı olmalıdır. Aksi takdirde iyi bir sarım gerçekleşmez ve halat ömrü kısalır.

- Halatın ucu tambura iyi bağlanmış olmalı, yük tutma elemanı en alt seviyede bulunduğu zaman tambur üzerinde en az 2 sarım halat kalmalıdır.

- Elektrikle çalışan makinelerde, belirtilen alt ve üst noktalar geçildiğinde eletrik akımını otomatik olarak kesecek ve tamburun hareketini otomatik olarak durduracak bir tertibat bulunmalıdır.

Kancalarda güvenlik

Kancalar basit yük tutma elemanlarından olup kancanın şekline göre isimlendirilirler. Kancalarda alınan güvenlik önlemleri ise şunlardır:

- Kanca güvenlik katsayısı en ağır yük için en az 5 olmalı, üzerlerine takılan yükün kancadan kurtulup düşmemesi için kanca üzerlerinde güvenlik mandalı gibi sistemler olmalıdır.

- Mandal yayının kırık olup olmamasına dikkat edilmelidir.

- Yüklerin güvenli bir şekilde taşınması için kancalar devamlı olarak dikey pozisyonda tutulmalıdır.